زبان سغدی و سرگذشت آن: تفاوت میان نسخه‌ها

از لاشار
بدون خلاصۀ ویرایش
(فارسی‌سازی ارقام و حروف)
خط ۱: خط ۱:
[[زبان سغدي و سرگذشت آن]]
[[زبان سغدی و سرگذشت آن]]
----
----


زبان [[سغدي]] ، از نظر تنوع و حجم ادبيات مكتوب ، مهم ترين زبان ايراني ميانهء شرق است كه بررسي و مطالعهء آثار آن در آغاز قرن بيستم و با كشف گنجينهء تورفان آغاز شده است.  
زبان [[سغدی]]، از نظر تنوع و حجم ادبیات مکتوب، مهم ترین زبان ایرانی میانهٔ شرق است که بررسی و مطالعهٔ آثار آن در آغاز قرن بیستم و با کشف گنجینهٔ تورفان آغاز شده‌است.  
پيشينهء سرزمين سغد : نام سرزمين سغد را نخستين بار در نوشته هاي كتاب ديني [[اوستا]] ، در سنگ نبشته هاي فارسي باستان و در نوشته هاي مورخان يوناني مي بينيم. سرزمين سغد را ، از ديد منابع تاريخي ، ناحيه اي كم وسعت در كنار رود زرافشان مي يابيم ؛ اما كشف آثار و مدارك سغدي در گسترهء جغرافيايي عظيمي ، از روسيه تا تركستان چين ( ايالت سين كيانگ امروزي) ، حكايت از آن دارد كه سغديان روزگاري ساكنان چين سرزمين پهناوري بوده اند ، هر چند كه مطالعات دقيق تر نشان مي دهد كه آنان را بايد صرفا مهاجراني در اين سرزمينهاي بيگانه به شمار آورد.  
پیشینهٔ سرزمین سغد: نام سرزمین سغد را نخستین بار در نوشته‌های کتاب دینی [[اوستا]]، در سنگ نبشته‌های فارسی باستان و در نوشته‌های مورخان یونانی می‌بینیم. سرزمین سغد را، از دید منابع تاریخی، ناحیه‌ای کم وسعت در کنار رود زرافشان می‌یابیم ؛ اما کشف آثار و مدارک سغدی در گسترهٔ جغرافیایی عظیمی، از روسیه تا ترکستان چین (ایالت سین کیانگ امروزیحکایت از آن دارد که سغدیان روزگاری ساکنان چین سرزمین پهناوری بوده‌اند، هر چند که مطالعات دقیق تر نشان می‌دهد که آنان را باید صرفا مهاجرانی در این سرزمینهای بیگانه به شمار آورد.  
سمرقند ، پايتخت سرزمين سغد ، از نظر سوق الجيشي نقش بسيار مهمي در جادهء ابريشم ، شاهراه تجاري ميان چين و دنياي غرب داشته است . بازرگانان سغدي ، در طول اين جاده ، مهاجرنشين هاي متعددي احداث كرده بودند و اين مطالب را منابع عربي و نوشته هاي مورخان اسلامي ، كه از مهاجرت سغديان پيش از حمله ء اعراب و نيز از فعاليت هاي تجاري آنا سخن مي گويند ، تاييد مي كند . نتيجهء بارز اين امر اهميت يافتن نقش زبان سغدي ، به صورت زبان ميانگان (lingua franca) ، در طول جادهء ابريشم بوده است . از اين ديدگاه ، نقش سغديان را در آسياي مركزي مي توان با زبان يونانيان در دنياي باستان ، البته در مقياسي محدودتر قابل قياس دانست . در پرتو همين نقش زبان سغدي است كه بيشتر دست نويس هاي آن در اين ناحيه ، به خصوص دتون هوانگ و نواحي اطراف تورفان به دست آمده است.  
سمرقند، پایتخت سرزمین سغد، از نظر سوق الجیشی نقش بسیار مهمی در جادهٔ ابریشم، شاهراه تجاری میان چین و دنیای غرب داشته‌است. بازرگانان سغدی، در طول این جاده، مهاجرنشین‌های متعددی احداث کرده بودند و این مطالب را منابع عربی و نوشته‌های مورخان اسلامی، که از مهاجرت سغدیان پیش از حمله ء اعراب و نیز از فعالیت‌های تجاری آنا سخن می‌گویند، تایید می‌کند. نتیجهٔ بارز این امر اهمیت یافتن نقش زبان سغدی، به صورت زبان میانجی (lingua franca)، در طول جادهٔ ابریشم بوده‌است. از این دیدگاه، نقش سغدیان را در آسیای مرکزی می‌توان با زبان یونانیان در دنیای باستان، البته در مقیاسی محدودتر قابل قیاس دانست. در پرتو همین نقش زبان سغدی است که بیشتر دست نویس‌های آن در این ناحیه، به خصوص دتون هوانگ و نواحی اطراف تورفان به دست آمده‌است.  
زبان سغدي : زبان سغدي ، پيش از كشف گنجينه ي تورفان در تركستان چين كه در اوايل قرن حاضر صورت گرفت ، زباني تقريبا ناشناخته بوده است . گرچه ابوريحان بيروني در حدود هزار و اندي پيش ، با ذكر نام روزها و ماهها و جشن هاي سغدي ، تلويحا به اين زبان اشاره كرده بود . آندرئاس ، در ميان گنجينهء دست نوشته هاي واحهء تورفان ، به وجود زبان ناشناخته اي پي برد و آن را سغدي دانست . طي نود سال پس از آن ، با كوشش هيات هاي اكتشافي متعدد ، آثار مكتوب اين زبان ، به صورت پراكنده از نواحي نزديك شهر سمرقند تا يكي از برج هاي داخلي ديوار بزرگ چين و از مغولستان شمالي تا درهء علياي رود سند در شمال پاكستان كشف شده است . زبان سغدي يكي از زبان هاي گروه شرقي ايراني ميانه ، زبان ناحيهء حاصلخيز سغد ، واقع در ميان دو رود سيحون و جيحون بوده است . اين زبان در طول ده قرن ( قرن هاي دوم تا دوازدهم ميلادي ) مهم ترين زبان ايراني در آسياي مركزي ، زبان تجاري جادهء ابريشم و از دير زمان ابزار و پيوند فرهنگ هاي سرزمينهاي شرقي و غربي آسيا بوده است . زبان سغدي از جمله زبانهاي ايراني شرقي و رايج ترين آنهاست كه زبان فرهنگ و ادب و بازرگاني در مناطق فارسي زبان تا مرزهاي چين بوده است . حال اگر نقش بسيار مهم بخارا و سمرقند ، مادرشهرهاي قلمرو زبان سغدي ، را نيز در گسترش ادبيات آغازين فارسي در نظر بگيريم ، ورود شمار چشمگيري از واژه هاي سغدي مانند خوك ، ستيغ ، زيور ، سنگسار را در زبان فارسي امري طبيعي مي يابيم . بررسي آثار بزرگاني چون رودكي ، ابوشكور بلخي و اسدي طوسي نيز مؤيد اين معناست. زبان سغدي همانند ديگر زبانهاي شرق ايران ، نظير خوارزمي ، ختني نظام صرفي اسمي ، ضميري و فعلي بسيار گسترده اي را به نمايش مي گذارد.  
زبان سغدی: زبان سغدی، پیش از کشف گنجینهٔ تورفان در ترکستان چین که در اوایل قرن حاضر صورت گرفت، زبانی تقریبا ناشناخته بوده‌است. گرچه ابوریحان بیرونی در حدود هزار و اندی پیش، با ذکر نام روزها و ماهها و جشن‌های سغدی، تلویحا به این زبان اشاره کرده بود. آندرئاس، در میان گنجینهٔ دست نوشته‌های واحهٔ تورفان، به وجود زبان ناشناخته‌ای پی برد و آن را سغدی دانست. طی نود سال پس از آن، با کوشش هیات‌های اکتشافی متعدد، آثار مکتوب این زبان، به صورت پراکنده از نواحی نزدیک شهر سمرقند تا یکی از برج‌های داخلی دیوار بزرگ چین و از مغولستان شمالی تا درهٔ علیای رود سند در شمال پاکستان کشف شده‌است. زبان سغدی یکی از زبان‌های گروه شرقی ایرانی میانه، زبان ناحیهٔ حاصلخیز سغد، واقع در میان دو رود سیحون و جیحون بوده‌است. این زبان در طول ده قرن (قرن‌های دوم تا دوازدهم میلادی) مهم ترین زبان ایرانی در آسیای مرکزی، زبان تجاری جادهٔ ابریشم و از دیر زمان ابزار و پیوند فرهنگ‌های سرزمینهای شرقی و غربی آسیا بوده‌است. زبان سغدی از جمله زبانهای ایرانی شرقی و رایج ترین آنهاست که زبان فرهنگ و ادب و بازرگانی در مناطق فارسی زبان تا مرزهای چین بوده‌است. حال اگر نقش بسیار مهم بخارا و سمرقند، مادرشهرهای قلمرو زبان سغدی، را نیز در گسترش ادبیات آغازین فارسی در نظر بگیریم، ورود شمار چشمگیری از واژه‌های سغدی مانند خوک، ستیغ، زیور، سنگسار را در زبان فارسی امری طبیعی می‌یابیم. بررسی آثار بزرگانی چون رودکی، ابوشکور بلخی و اسدی طوسی نیز مؤید این معناست. زبان سغدی همانند دیگر زبانهای شرق ایران، نظیر خوارزمی، ختنی نظام صرفی اسمی، ضمیری و فعلی بسیار گسترده‌ای را به نمایش می‌گذارد.  
ادبيات سغدي : گستردگي نوشته هاي زبان سغدي ، در مكانها و زمانهاي متفاوت ، با گونه هاي ادبي متنوع و براي مقاصد گوناگون در طول پنج الي شش قرن متمادي ، كه جوامع سغدي زبان از بارزترين سازندگان نهادهاي اجتماعي و فرهنگي آسياي مركزي بودند ، امري قابل توجه و چشمگير است . آثار مكتوب سغدي ، به رغم آنكه پاره پاره شده و درگذر زمان آسيب هاي جدي ديده اند ، منابع ضروري ، غيرقابل انكار و بسنده اي براي بازسازي چهرهء تاريخي و حقيقي سياست ، اقتصاد ، دين ، هنر و فرهنگ سغد و سغديان اند . آثار بازيافته ء سغدي شامل آثار ديني ( مانوي ، مسيحي و بودايي)و آثار غير ديني است . سيمز ويليام كهن ترين متن سغدي را قطعهء منحصر به فردي مي داند كه محتواي آن دعاي اشم وهو است و احتمالا دريچه اي به سغدي باستان ، متعلق به دوران هخامنشي ، مي گشايد ، گو اينكه نگارش آن هزار سال بعد صورت گرفته است . از نظر قدمت ، كهن ترين شواهد مكتوب زبان سغدي ، سنگ نوشته هايي منسوب به قرن دوم ميلادي اند .  
ادبیات سغدی : گستردگی نوشته‌های زبان سغدی، در مکانها و زمانهای متفاوت، با گونه‌های ادبی متنوع و برای مقاصد گوناگون در طول پنج الی شش قرن متمادی، که جوامع سغدی زبان از بارزترین سازندگان نهادهای اجتماعی و فرهنگی آسیای مرکزی بودند، امری قابل توجه و چشمگیر است. آثار مکتوب سغدی، به رغم آنکه پاره پاره شده و درگذر زمان آسیب‌های جدی دیده‌اند، منابع ضروری، غیرقابل انکار و بسنده‌ای برای بازسازی چهرهٔ تاریخی و حقیقی سیاست، اقتصاد، دین، هنر و فرهنگ سغد و سغدیان اند. آثار بازیافته ء سغدی شامل آثار دینی (مانوی، مسیحی و بودایی)و آثار غیر دینی است. سیمز ویلیام کهن ترین متن سغدی را قطعهٔ منحصر به فردی می‌داند که محتوای آن دعای اشم وهو است و احتمالا دریچه‌ای به سغدی باستان، متعلق به دوران هخامنشی، می‌گشاید، گو اینکه نگارش آن هزار سال بعد صورت گرفته‌است. از نظر قدمت، کهن ترین شواهد مکتوب زبان سغدی، سنگ نوشته‌هایی منسوب به قرن دوم میلادی اند.  
مهم ترين نوشته هاي غيرديني به زبان سغدي ، صرف نظر از “نامه هاي باستاني ” ، “ اسناد كوه مغ ” حاوي نامه ها واسناد اداري ، اقتصادي و حقوقي است كه بر كاغذ ، چوب ، چرم و ابريشم نگاشته شده است . اين اسناد متعلق به شاهزاده اي سغدي به نام ديواشتيج است كه در سال 1933 در ويرانه هاي قلعه اي بر كوه مغ در نزديكي دهكدهء خيرآباد و ويرانه هاي شهر قديمي پنجيكند ، در شمال تاجيكستان ، موطن اصلي سغديان ، به دست آمده است . از ديگر متن هاي غيرديني مي توان به چند متن پزشكي و يك متن جادوگري اشاره داشت.  
مهم ترین نوشته‌های غیردینی به زبان سغدی، صرف نظر از “نامه‌های باستانی ”، “ اسناد کوه مغ ” حاوی نامه‌ها واسناد اداری، اقتصادی و حقوقی است که بر کاغذ، چوب، چرم و ابریشم نگاشته شده‌است. این اسناد متعلق به شاهزاده‌ای سغدی به نام دیواشتیج است که در سال ۱۹۳۳ در ویرانه‌های قلعه‌ای بر کوه مغ در نزدیکی دهکدهٔ خیرآباد و ویرانه‌های شهر قدیمی پنجیکند، در شمال تاجیکستان، موطن اصلی سغدیان، به دست آمده‌است. از دیگر متن‌های غیردینی می‌توان به چند متن پزشکی و یک متن جادوگری اشاره داشت.  
متنهاي ديني سغدي به احتمال زياد به دوراني مابين قرن هاي هشتم و يازدهم ميلادي تعلق دارند و از وجود چند دين ، در آن دوران و در آن جوامع ، حكايت دارند و در ارزيابي ادبيات ديني سغدي ، در آغاز احساس مي شود كه موجوديت آن حاصل ترجمهء آثاري است كه به دست اديبان روحاني مانوي ، مسيحي و بودايي انجام گرفته است . در ميان اين متن ها ، متن سغدي و يانتره جاتكه ، كه طولاني ترين متن ديني شناخته شده به زبان سغدي است ، داراي سبك ادبي پيشرفته تري نسبت به ديگر متن هاست و احتمالا بيشتر تاليفي بومي به زبان سغدي و يا بازنويسي يك داستان بودايي است تا اينكه ترجمه باشد .  
متنهای دینی سغدی به احتمال زیاد به دورانی مابین قرن‌های هشتم و یازدهم میلادی تعلق دارند و از وجود چند دین، در آن دوران و در آن جوامع، حکایت دارند و در ارزیابی ادبیات دینی سغدی، در آغاز احساس می‌شود که موجودیت آن حاصل ترجمهٔ آثاری است که به دست ادیبان روحانی مانوی، مسیحی و بودایی انجام گرفته‌است. در میان این متن‌ها، متن سغدی و یانتره جاتکه، که طولانی ترین متن دینی شناخته شده به زبان سغدی است، دارای سبک ادبی پیشرفته تری نسبت به دیگر متن هاست و احتمالا بیشتر تالیفی بومی به زبان سغدی و یا بازنویسی یک داستان بودایی است تا اینکه ترجمه باشد.  
نظام نوشتاري زبان سغدي : به رغم گستردگي جغرافياييي قلمرو زبان سغدي ، تفاوت گويشي اسناد مكتوب موجود اندك است.بررسي متون موجود سغدي اين واقعيت را نمودار مي سازد كه تنوع فرهنگي اين آثار در خط آن نيز كاملا منعكس و بنابر ضرورت زمان و مكان و موضوع كتابت ، از گونه هاي خطي متنوعي استفاده شده است . به جز يك قطعه كه به خط براهمي (شايد كه خط ويژهء برهمن ها باشد!) نوشته شده است .  
نظام نوشتاری زبان سغدی : به رغم گستردگی جغرافیاییی قلمرو زبان سغدی، تفاوت گویشی اسناد مکتوب موجود اندک است.بررسی متون موجود سغدی این واقعیت را نمودار می‌سازد که تنوع فرهنگی این آثار در خط آن نیز کاملا منعکس و بنابر ضرورت زمان و مکان و موضوع کتابت، از گونه‌های خطی متنوعی استفاده شده‌است. به جز یک قطعه که به خط براهمی (شاید که خط ویژهٔ برهمن‌ها باشد!) نوشته شده‌است.  
متون سغدي شناخته شده به سه خط سغدي ، كه گونهء سمرقند نيز ناميده مي شود ، خط عمومي سغدي ها در قرن چهارم ميلادي است كه تا قرن هفتم ميلادي به طور كامل گسترش يافته است . اين خط بر قديمي ترين سكه ها و اسناد باقي مانده از زبان سغدي ديده مي شود و گونه هاي اصلي زير را شامل است :  
متون سغدی شناخته شده به سه خط سغدی، که گونهٔ سمرقند نیز نامیده می‌شود، خط عمومی سغدی‌ها در قرن چهارم میلادی است که تا قرن هفتم میلادی به طور کامل گسترش یافته‌است. این خط بر قدیمی ترین سکه‌ها و اسناد باقی مانده از زبان سغدی دیده می‌شود و گونه‌های اصلی زیر را شامل است :  
الف) خط كهن نامه هاي باستان ” و ديگر متنها تا حدود قرن پنجم ميلادي ؛  
الف) خط کهن نامه‌های باستان ” و دیگر متنها تا حدود قرن پنجم میلادی ؛  
ب) خط سوتره يا خط رسمي سغدي كه معمولا در متن هاي بودايي به كار رفته است ؛  
ب) خط سوتره یا خط رسمی سغدی که معمولا در متن‌های بودایی به کار رفته‌است ؛  
ج) خط پيوسته كه داراي گونه هاي متنوع محلي بوده است و جديدترين صورت آن بدون در نظر گرفتن تقدم تاريخي ، “ايغوري” ناميده مي شود ، زيرا براي نوشتن زبان تركي باستان نيز به كار رفته است . پيشينهء طولاني تاريخي سغدي ، وجود املاي تاريخي و هزوارش را در اين خط امري عادي و معمول ساخته است ، گرچه نسبت به زبان هاي فارسي ميانه و پارتي تعداد هزوارش ها كمتر است.  
ج) خط پیوسته که دارای گونه‌های متنوع محلی بوده‌است و جدیدترین صورت آن بدون در نظر گرفتن تقدم تاریخی، “ایغوری” نامیده می‌شود، زیرا برای نوشتن زبان ترکی باستان نیز به کار رفته‌است. پیشینهٔ طولانی تاریخی سغدی، وجود املای تاریخی و هزوارش را در این خط امری عادی و معمول ساخته‌است، گرچه نسبت به زبان‌های فارسی میانه و پارتی تعداد هزوارش‌ها کمتر است.  
چنانچه خواسته باشيم به پيشينهء مطالعات سغدي اشاره اي داشته باشيم ، مي بايد به پژوهش هاي دانشمنداني چون بدرالزمان قريب ، زهره زرشناس ، اميل بنونيست ، م.ج.درسدن ر.گوتيو ، و.ب .هنينگ ، د.ج.مكنزي ، نيكلاس سيمز ويليامز ، و. زوندرمان و د..ا.اوتز اشاره داشت.  
چنانچه خواسته باشیم به پیشینهٔ مطالعات سغدی اشاره‌ای داشته باشیم، می‌باید به پژوهش‌های دانشمندانی چون بدرالزمان قریب، زهره زرشناس، امیل بنونیست، م.ج.درسدن ر.گوتیو، و.ب.هنینگ، د.ج.مکنزی، نیکلاس سیمز ویلیامز، و. زوندرمان و د..ا.اوتز اشاره داشت.  
با پيش چشم آوردن اين حقيقت كه هر زباني دربردارندهء فرهنگ و تاريخ و ارزشهاي كهن گويش وران خويش است ، اميد است كه بازشناخت هرچه بهتر زبانهاي كهن ايران زمين ، همچون آيينه اي ، برنمايانندهء جايگاه والاي ساكنان اين مرز و بوم گرامي گردد.  
با پیش چشم آوردن این حقیقت که هر زبانی دربردارندهٔ فرهنگ و تاریخ و ارزشهای کهن گویش وران خویش است، امید است که بازشناخت هرچه بهتر زبانهای کهن ایران زمین، همچون آیینه‌ای، برنمایانندهٔ جایگاه والای ساکنان این مرز و بوم گرامی گردد.  
  برگرفته از مقدمهء كتاب “ شش متن سغدي ” / دكتر زهره زرشناس / 1380.
  برگرفته از مقدمهٔ کتاب “ شش متن سغدی ” / دکتر زهره زرشناس / ۱۳۸۰.
[[Category:مقالات]]
[[Category:مقالات]]

نسخهٔ ‏۲۴ ژوئیهٔ ۲۰۰۸، ساعت ۱۶:۵۶

زبان سغدی و سرگذشت آن


زبان سغدی، از نظر تنوع و حجم ادبیات مکتوب، مهم ترین زبان ایرانی میانهٔ شرق است که بررسی و مطالعهٔ آثار آن در آغاز قرن بیستم و با کشف گنجینهٔ تورفان آغاز شده‌است. پیشینهٔ سرزمین سغد: نام سرزمین سغد را نخستین بار در نوشته‌های کتاب دینی اوستا، در سنگ نبشته‌های فارسی باستان و در نوشته‌های مورخان یونانی می‌بینیم. سرزمین سغد را، از دید منابع تاریخی، ناحیه‌ای کم وسعت در کنار رود زرافشان می‌یابیم ؛ اما کشف آثار و مدارک سغدی در گسترهٔ جغرافیایی عظیمی، از روسیه تا ترکستان چین (ایالت سین کیانگ امروزی)، حکایت از آن دارد که سغدیان روزگاری ساکنان چین سرزمین پهناوری بوده‌اند، هر چند که مطالعات دقیق تر نشان می‌دهد که آنان را باید صرفا مهاجرانی در این سرزمینهای بیگانه به شمار آورد. سمرقند، پایتخت سرزمین سغد، از نظر سوق الجیشی نقش بسیار مهمی در جادهٔ ابریشم، شاهراه تجاری میان چین و دنیای غرب داشته‌است. بازرگانان سغدی، در طول این جاده، مهاجرنشین‌های متعددی احداث کرده بودند و این مطالب را منابع عربی و نوشته‌های مورخان اسلامی، که از مهاجرت سغدیان پیش از حمله ء اعراب و نیز از فعالیت‌های تجاری آنا سخن می‌گویند، تایید می‌کند. نتیجهٔ بارز این امر اهمیت یافتن نقش زبان سغدی، به صورت زبان میانجی (lingua franca)، در طول جادهٔ ابریشم بوده‌است. از این دیدگاه، نقش سغدیان را در آسیای مرکزی می‌توان با زبان یونانیان در دنیای باستان، البته در مقیاسی محدودتر قابل قیاس دانست. در پرتو همین نقش زبان سغدی است که بیشتر دست نویس‌های آن در این ناحیه، به خصوص دتون هوانگ و نواحی اطراف تورفان به دست آمده‌است. زبان سغدی: زبان سغدی، پیش از کشف گنجینهٔ تورفان در ترکستان چین که در اوایل قرن حاضر صورت گرفت، زبانی تقریبا ناشناخته بوده‌است. گرچه ابوریحان بیرونی در حدود هزار و اندی پیش، با ذکر نام روزها و ماهها و جشن‌های سغدی، تلویحا به این زبان اشاره کرده بود. آندرئاس، در میان گنجینهٔ دست نوشته‌های واحهٔ تورفان، به وجود زبان ناشناخته‌ای پی برد و آن را سغدی دانست. طی نود سال پس از آن، با کوشش هیات‌های اکتشافی متعدد، آثار مکتوب این زبان، به صورت پراکنده از نواحی نزدیک شهر سمرقند تا یکی از برج‌های داخلی دیوار بزرگ چین و از مغولستان شمالی تا درهٔ علیای رود سند در شمال پاکستان کشف شده‌است. زبان سغدی یکی از زبان‌های گروه شرقی ایرانی میانه، زبان ناحیهٔ حاصلخیز سغد، واقع در میان دو رود سیحون و جیحون بوده‌است. این زبان در طول ده قرن (قرن‌های دوم تا دوازدهم میلادی) مهم ترین زبان ایرانی در آسیای مرکزی، زبان تجاری جادهٔ ابریشم و از دیر زمان ابزار و پیوند فرهنگ‌های سرزمینهای شرقی و غربی آسیا بوده‌است. زبان سغدی از جمله زبانهای ایرانی شرقی و رایج ترین آنهاست که زبان فرهنگ و ادب و بازرگانی در مناطق فارسی زبان تا مرزهای چین بوده‌است. حال اگر نقش بسیار مهم بخارا و سمرقند، مادرشهرهای قلمرو زبان سغدی، را نیز در گسترش ادبیات آغازین فارسی در نظر بگیریم، ورود شمار چشمگیری از واژه‌های سغدی مانند خوک، ستیغ، زیور، سنگسار را در زبان فارسی امری طبیعی می‌یابیم. بررسی آثار بزرگانی چون رودکی، ابوشکور بلخی و اسدی طوسی نیز مؤید این معناست. زبان سغدی همانند دیگر زبانهای شرق ایران، نظیر خوارزمی، ختنی نظام صرفی اسمی، ضمیری و فعلی بسیار گسترده‌ای را به نمایش می‌گذارد. ادبیات سغدی : گستردگی نوشته‌های زبان سغدی، در مکانها و زمانهای متفاوت، با گونه‌های ادبی متنوع و برای مقاصد گوناگون در طول پنج الی شش قرن متمادی، که جوامع سغدی زبان از بارزترین سازندگان نهادهای اجتماعی و فرهنگی آسیای مرکزی بودند، امری قابل توجه و چشمگیر است. آثار مکتوب سغدی، به رغم آنکه پاره پاره شده و درگذر زمان آسیب‌های جدی دیده‌اند، منابع ضروری، غیرقابل انکار و بسنده‌ای برای بازسازی چهرهٔ تاریخی و حقیقی سیاست، اقتصاد، دین، هنر و فرهنگ سغد و سغدیان اند. آثار بازیافته ء سغدی شامل آثار دینی (مانوی، مسیحی و بودایی)و آثار غیر دینی است. سیمز ویلیام کهن ترین متن سغدی را قطعهٔ منحصر به فردی می‌داند که محتوای آن دعای اشم وهو است و احتمالا دریچه‌ای به سغدی باستان، متعلق به دوران هخامنشی، می‌گشاید، گو اینکه نگارش آن هزار سال بعد صورت گرفته‌است. از نظر قدمت، کهن ترین شواهد مکتوب زبان سغدی، سنگ نوشته‌هایی منسوب به قرن دوم میلادی اند. مهم ترین نوشته‌های غیردینی به زبان سغدی، صرف نظر از “نامه‌های باستانی ”، “ اسناد کوه مغ ” حاوی نامه‌ها واسناد اداری، اقتصادی و حقوقی است که بر کاغذ، چوب، چرم و ابریشم نگاشته شده‌است. این اسناد متعلق به شاهزاده‌ای سغدی به نام دیواشتیج است که در سال ۱۹۳۳ در ویرانه‌های قلعه‌ای بر کوه مغ در نزدیکی دهکدهٔ خیرآباد و ویرانه‌های شهر قدیمی پنجیکند، در شمال تاجیکستان، موطن اصلی سغدیان، به دست آمده‌است. از دیگر متن‌های غیردینی می‌توان به چند متن پزشکی و یک متن جادوگری اشاره داشت. متنهای دینی سغدی به احتمال زیاد به دورانی مابین قرن‌های هشتم و یازدهم میلادی تعلق دارند و از وجود چند دین، در آن دوران و در آن جوامع، حکایت دارند و در ارزیابی ادبیات دینی سغدی، در آغاز احساس می‌شود که موجودیت آن حاصل ترجمهٔ آثاری است که به دست ادیبان روحانی مانوی، مسیحی و بودایی انجام گرفته‌است. در میان این متن‌ها، متن سغدی و یانتره جاتکه، که طولانی ترین متن دینی شناخته شده به زبان سغدی است، دارای سبک ادبی پیشرفته تری نسبت به دیگر متن هاست و احتمالا بیشتر تالیفی بومی به زبان سغدی و یا بازنویسی یک داستان بودایی است تا اینکه ترجمه باشد. نظام نوشتاری زبان سغدی : به رغم گستردگی جغرافیاییی قلمرو زبان سغدی، تفاوت گویشی اسناد مکتوب موجود اندک است.بررسی متون موجود سغدی این واقعیت را نمودار می‌سازد که تنوع فرهنگی این آثار در خط آن نیز کاملا منعکس و بنابر ضرورت زمان و مکان و موضوع کتابت، از گونه‌های خطی متنوعی استفاده شده‌است. به جز یک قطعه که به خط براهمی (شاید که خط ویژهٔ برهمن‌ها باشد!) نوشته شده‌است. متون سغدی شناخته شده به سه خط سغدی، که گونهٔ سمرقند نیز نامیده می‌شود، خط عمومی سغدی‌ها در قرن چهارم میلادی است که تا قرن هفتم میلادی به طور کامل گسترش یافته‌است. این خط بر قدیمی ترین سکه‌ها و اسناد باقی مانده از زبان سغدی دیده می‌شود و گونه‌های اصلی زیر را شامل است : الف) خط کهن “ نامه‌های باستان ” و دیگر متنها تا حدود قرن پنجم میلادی ؛ ب) خط سوتره یا خط رسمی سغدی که معمولا در متن‌های بودایی به کار رفته‌است ؛ ج) خط پیوسته که دارای گونه‌های متنوع محلی بوده‌است و جدیدترین صورت آن بدون در نظر گرفتن تقدم تاریخی، “ایغوری” نامیده می‌شود، زیرا برای نوشتن زبان ترکی باستان نیز به کار رفته‌است. پیشینهٔ طولانی تاریخی سغدی، وجود املای تاریخی و هزوارش را در این خط امری عادی و معمول ساخته‌است، گرچه نسبت به زبان‌های فارسی میانه و پارتی تعداد هزوارش‌ها کمتر است. چنانچه خواسته باشیم به پیشینهٔ مطالعات سغدی اشاره‌ای داشته باشیم، می‌باید به پژوهش‌های دانشمندانی چون بدرالزمان قریب، زهره زرشناس، امیل بنونیست، م.ج.درسدن ر.گوتیو، و.ب.هنینگ، د.ج.مکنزی، نیکلاس سیمز ویلیامز، و. زوندرمان و د..ا.اوتز اشاره داشت. با پیش چشم آوردن این حقیقت که هر زبانی دربردارندهٔ فرهنگ و تاریخ و ارزشهای کهن گویش وران خویش است، امید است که بازشناخت هرچه بهتر زبانهای کهن ایران زمین، همچون آیینه‌ای، برنمایانندهٔ جایگاه والای ساکنان این مرز و بوم گرامی گردد.

برگرفته از مقدمهٔ کتاب “ شش متن سغدی ” / دکتر زهره زرشناس / ۱۳۸۰.