زبان سغدی و سرگذشت آن: تفاوت میان نسخه‌ها

از لاشار
(صفحهٔ جدید: زبان سغدي و سرگذشت آن ---- زبان سغدي ، از نظر تنوع و حجم ادبيات مكتوب ، مهم ترين زبان ايراني ميانه...)
 
جز (۱ نسخه)
(بدون تفاوت)

نسخهٔ ‏۵ ژوئیهٔ ۲۰۰۸، ساعت ۲۱:۴۸

زبان سغدي و سرگذشت آن


زبان سغدي ، از نظر تنوع و حجم ادبيات مكتوب ، مهم ترين زبان ايراني ميانهء شرق است كه بررسي و مطالعهء آثار آن در آغاز قرن بيستم و با كشف گنجينهء تورفان آغاز شده است. پيشينهء سرزمين سغد : نام سرزمين سغد را نخستين بار در نوشته هاي كتاب ديني اوستا ، در سنگ نبشته هاي فارسي باستان و در نوشته هاي مورخان يوناني مي بينيم. سرزمين سغد را ، از ديد منابع تاريخي ، ناحيه اي كم وسعت در كنار رود زرافشان مي يابيم ؛ اما كشف آثار و مدارك سغدي در گسترهء جغرافيايي عظيمي ، از روسيه تا تركستان چين ( ايالت سين كيانگ امروزي) ، حكايت از آن دارد كه سغديان روزگاري ساكنان چين سرزمين پهناوري بوده اند ، هر چند كه مطالعات دقيق تر نشان مي دهد كه آنان را بايد صرفا مهاجراني در اين سرزمينهاي بيگانه به شمار آورد. سمرقند ، پايتخت سرزمين سغد ، از نظر سوق الجيشي نقش بسيار مهمي در جادهء ابريشم ، شاهراه تجاري ميان چين و دنياي غرب داشته است . بازرگانان سغدي ، در طول اين جاده ، مهاجرنشين هاي متعددي احداث كرده بودند و اين مطالب را منابع عربي و نوشته هاي مورخان اسلامي ، كه از مهاجرت سغديان پيش از حمله ء اعراب و نيز از فعاليت هاي تجاري آنا سخن مي گويند ، تاييد مي كند . نتيجهء بارز اين امر اهميت يافتن نقش زبان سغدي ، به صورت زبان ميانگان (lingua franca) ، در طول جادهء ابريشم بوده است . از اين ديدگاه ، نقش سغديان را در آسياي مركزي مي توان با زبان يونانيان در دنياي باستان ، البته در مقياسي محدودتر قابل قياس دانست . در پرتو همين نقش زبان سغدي است كه بيشتر دست نويس هاي آن در اين ناحيه ، به خصوص دتون هوانگ و نواحي اطراف تورفان به دست آمده است. زبان سغدي : زبان سغدي ، پيش از كشف گنجينه ي تورفان در تركستان چين كه در اوايل قرن حاضر صورت گرفت ، زباني تقريبا ناشناخته بوده است . گرچه ابوريحان بيروني در حدود هزار و اندي پيش ، با ذكر نام روزها و ماهها و جشن هاي سغدي ، تلويحا به اين زبان اشاره كرده بود . آندرئاس ، در ميان گنجينهء دست نوشته هاي واحهء تورفان ، به وجود زبان ناشناخته اي پي برد و آن را سغدي دانست . طي نود سال پس از آن ، با كوشش هيات هاي اكتشافي متعدد ، آثار مكتوب اين زبان ، به صورت پراكنده از نواحي نزديك شهر سمرقند تا يكي از برج هاي داخلي ديوار بزرگ چين و از مغولستان شمالي تا درهء علياي رود سند در شمال پاكستان كشف شده است . زبان سغدي يكي از زبان هاي گروه شرقي ايراني ميانه ، زبان ناحيهء حاصلخيز سغد ، واقع در ميان دو رود سيحون و جيحون بوده است . اين زبان در طول ده قرن ( قرن هاي دوم تا دوازدهم ميلادي ) مهم ترين زبان ايراني در آسياي مركزي ، زبان تجاري جادهء ابريشم و از دير زمان ابزار و پيوند فرهنگ هاي سرزمينهاي شرقي و غربي آسيا بوده است . زبان سغدي از جمله زبانهاي ايراني شرقي و رايج ترين آنهاست كه زبان فرهنگ و ادب و بازرگاني در مناطق فارسي زبان تا مرزهاي چين بوده است . حال اگر نقش بسيار مهم بخارا و سمرقند ، مادرشهرهاي قلمرو زبان سغدي ، را نيز در گسترش ادبيات آغازين فارسي در نظر بگيريم ، ورود شمار چشمگيري از واژه هاي سغدي مانند خوك ، ستيغ ، زيور ، سنگسار را در زبان فارسي امري طبيعي مي يابيم . بررسي آثار بزرگاني چون رودكي ، ابوشكور بلخي و اسدي طوسي نيز مؤيد اين معناست. زبان سغدي همانند ديگر زبانهاي شرق ايران ، نظير خوارزمي ، ختني نظام صرفي اسمي ، ضميري و فعلي بسيار گسترده اي را به نمايش مي گذارد. ادبيات سغدي : گستردگي نوشته هاي زبان سغدي ، در مكانها و زمانهاي متفاوت ، با گونه هاي ادبي متنوع و براي مقاصد گوناگون در طول پنج الي شش قرن متمادي ، كه جوامع سغدي زبان از بارزترين سازندگان نهادهاي اجتماعي و فرهنگي آسياي مركزي بودند ، امري قابل توجه و چشمگير است . آثار مكتوب سغدي ، به رغم آنكه پاره پاره شده و درگذر زمان آسيب هاي جدي ديده اند ، منابع ضروري ، غيرقابل انكار و بسنده اي براي بازسازي چهرهء تاريخي و حقيقي سياست ، اقتصاد ، دين ، هنر و فرهنگ سغد و سغديان اند . آثار بازيافته ء سغدي شامل آثار ديني ( مانوي ، مسيحي و بودايي)و آثار غير ديني است . سيمز ويليام كهن ترين متن سغدي را قطعهء منحصر به فردي مي داند كه محتواي آن دعاي اشم وهو است و احتمالا دريچه اي به سغدي باستان ، متعلق به دوران هخامنشي ، مي گشايد ، گو اينكه نگارش آن هزار سال بعد صورت گرفته است . از نظر قدمت ، كهن ترين شواهد مكتوب زبان سغدي ، سنگ نوشته هايي منسوب به قرن دوم ميلادي اند . مهم ترين نوشته هاي غيرديني به زبان سغدي ، صرف نظر از “نامه هاي باستاني ” ، “ اسناد كوه مغ ” حاوي نامه ها واسناد اداري ، اقتصادي و حقوقي است كه بر كاغذ ، چوب ، چرم و ابريشم نگاشته شده است . اين اسناد متعلق به شاهزاده اي سغدي به نام ديواشتيج است كه در سال 1933 در ويرانه هاي قلعه اي بر كوه مغ در نزديكي دهكدهء خيرآباد و ويرانه هاي شهر قديمي پنجيكند ، در شمال تاجيكستان ، موطن اصلي سغديان ، به دست آمده است . از ديگر متن هاي غيرديني مي توان به چند متن پزشكي و يك متن جادوگري اشاره داشت. متنهاي ديني سغدي به احتمال زياد به دوراني مابين قرن هاي هشتم و يازدهم ميلادي تعلق دارند و از وجود چند دين ، در آن دوران و در آن جوامع ، حكايت دارند و در ارزيابي ادبيات ديني سغدي ، در آغاز احساس مي شود كه موجوديت آن حاصل ترجمهء آثاري است كه به دست اديبان روحاني مانوي ، مسيحي و بودايي انجام گرفته است . در ميان اين متن ها ، متن سغدي و يانتره جاتكه ، كه طولاني ترين متن ديني شناخته شده به زبان سغدي است ، داراي سبك ادبي پيشرفته تري نسبت به ديگر متن هاست و احتمالا بيشتر تاليفي بومي به زبان سغدي و يا بازنويسي يك داستان بودايي است تا اينكه ترجمه باشد . نظام نوشتاري زبان سغدي : به رغم گستردگي جغرافياييي قلمرو زبان سغدي ، تفاوت گويشي اسناد مكتوب موجود اندك است.بررسي متون موجود سغدي اين واقعيت را نمودار مي سازد كه تنوع فرهنگي اين آثار در خط آن نيز كاملا منعكس و بنابر ضرورت زمان و مكان و موضوع كتابت ، از گونه هاي خطي متنوعي استفاده شده است . به جز يك قطعه كه به خط براهمي (شايد كه خط ويژهء برهمن ها باشد!) نوشته شده است . متون سغدي شناخته شده به سه خط سغدي ، كه گونهء سمرقند نيز ناميده مي شود ، خط عمومي سغدي ها در قرن چهارم ميلادي است كه تا قرن هفتم ميلادي به طور كامل گسترش يافته است . اين خط بر قديمي ترين سكه ها و اسناد باقي مانده از زبان سغدي ديده مي شود و گونه هاي اصلي زير را شامل است : الف) خط كهن “ نامه هاي باستان ” و ديگر متنها تا حدود قرن پنجم ميلادي ؛ ب) خط سوتره يا خط رسمي سغدي كه معمولا در متن هاي بودايي به كار رفته است ؛ ج) خط پيوسته كه داراي گونه هاي متنوع محلي بوده است و جديدترين صورت آن بدون در نظر گرفتن تقدم تاريخي ، “ايغوري” ناميده مي شود ، زيرا براي نوشتن زبان تركي باستان نيز به كار رفته است . پيشينهء طولاني تاريخي سغدي ، وجود املاي تاريخي و هزوارش را در اين خط امري عادي و معمول ساخته است ، گرچه نسبت به زبان هاي فارسي ميانه و پارتي تعداد هزوارش ها كمتر است. چنانچه خواسته باشيم به پيشينهء مطالعات سغدي اشاره اي داشته باشيم ، مي بايد به پژوهش هاي دانشمنداني چون بدرالزمان قريب ، زهره زرشناس ، اميل بنونيست ، م.ج.درسدن ر.گوتيو ، و.ب .هنينگ ، د.ج.مكنزي ، نيكلاس سيمز ويليامز ، و. زوندرمان و د..ا.اوتز اشاره داشت. با پيش چشم آوردن اين حقيقت كه هر زباني دربردارندهء فرهنگ و تاريخ و ارزشهاي كهن گويش وران خويش است ، اميد است كه بازشناخت هرچه بهتر زبانهاي كهن ايران زمين ، همچون آيينه اي ، برنمايانندهء جايگاه والاي ساكنان اين مرز و بوم گرامي گردد.

برگرفته از مقدمهء كتاب “ شش متن سغدي ” / دكتر زهره زرشناس / 1380.